1. Снежань 1988 года. Горад Шахцінск, Казахская ССР
Яны накінуліся на яго, як шакалы, знянацку і спадцішка. Болю ад удару па галаве не адчуў, адно ў вачах пацямнела і ногі сагнуліся ў каленях. Але да зямлі, якая нібыта цягнулася абняць рукамі жанчыны, прагнуўшай пацалунку, ён прыпаў не тварам, а далонямі, быццам уздумаў на нейкую трасцу адціскацца, чым умомант расчараваў яе. Яна адпрэчыла яго, адштурхнула ў гневе, і ён перакуліўся на спіну. Чацвёра маладых казахаў у скураных куртках і цяжкіх чаравіках стаялі над ім колам. Адзін з іх сціскаў у руцэ яго заплечнік з прадуктамі і падарункамі для ўнукаў (шакаладныя цукеркі, наборы салдацікаў-піратаў, лялька, што прамаўляла слова «ма-ма», калі яе нахіліць), другі перакідваў з рукі ў руку драўляную біту для гульні ў пікара. Напэўна, ёю хлопцы мелі намер аглушыць дзеда ды абрабаваць па-ціхаму. Ён узгадаў усіх і кожнага. Разам ехалі апошнім рэйсавым аўтобусам з Караганды. Яны сядзелі на задніх сядушках, гучна размаўлялі па-свойму і пілі партвейн, рагаталі і рыгалі нібыта наўмысна, нібыта правакуючы на тое, каб ім зрабілі заўвагу, каб потым з задавальненнем выплеснуць п’яную агрэсію на пасажыраў славянскай знешнасці. Але тыя маўчалі, уціскалі галовы ў плечы або рабілі выгляд, што спяць. Маўчаў і ён. Не хацеў звязвацца. Дый узрост не той. Да таго ж сядзеў у самым пачатку аўтобуса, акурат за кіроўцам. Не хацеў, яны навязаліся самі. Ішлі, відаць, крок у крок за ім, як выйшлі з аўтобуса, на дзіва бясшумна, быццам здані ці цені. Ён не пачуў іх, старэе, не іначай, або пастарэў і не заўважыў калі. Амаль ля самага дома, у арцы, праз якую хадзіў заўсёды, бо так бліжэй, за ёй адразу і пачынаўся двор, першы палісаднік яго, велічэзныя таполі паабапал асфальту ўздоўж пад’ездаў і жалезнай, пафарбаванай у зялёны колер трубы, што апаясвала сабой двор замест плота, ды карагач…
Моладзь не хацела працаваць, асабліва карэнная. Рабаванні і забойствы пачасціліся з увядзеннем дэмакратыі. Яны былі крыламі дэмакратыі, яе анёламі і дэманамі. На жаль, нічога, акрамя подласці і хлусні, з ёю ў грамадства не прыйшло. Вось ён, вынік. Напад на пенсіянера ў цёмным месцы. Вось яна смеласць сённяшняя. Няўжо дзеля такіх нашчадкаў яго пакаленне гарэла ў танках і самалётах, партызаніла ў лясах, падрывала сябе гранатамі?!. Каб потым тыя нашчадкі вось так адзячылі, у падваротні, з-за спіны… Якая гідота! Зрэшты, хто пра ўсё тое памятае ці ведае тут, у горадзе, хоць і шахцёрскім, але цалкам зэкаўскім?..
Адзін з нападнікаў схіліўся над ім, маючы намер, відаць, абшукаць кішэні, упэўнены, што ахвяра аглушаная, як рыба. Ён выпрастаў руку наперад змяёй, якая беспамылкова ўпілася ў гарляк бедалагі і бязлітасна сціснула кадык. Перад сабой бачыў зараз не чыіхсьці бязмозглых і бесталковых дзяцей, а ворагаў, як на фронце. І фронтам яго быў вось гэты цёмны закуток у арцы. Ён мусіў трымаць абарону і выжыць, бо галоўнае на фронце не загінуць, а менавіта выжыць, аб чым ніколі не стамляўся даводзіць падначаленым байцам. Загінуць ніколі не позна, нічога складанага ў смерці няма, а вось выжыць – тая шчэ марока, цяжкая, з крывёй і паносам, але неабходная на вайне рэч.
Ён згрупаваўся, як кашак, перакаціўся праз сябе і пакінуў хрыпець на тым месцы, дзе толькі што ляжаў, таго, каму пашкодзіў кадык. Нямоцна выцяў плячо аб шурпатую сценку аркі ды падняўся, абапіраючыся аб яе спінай. Ухіліўся ад чарговага ўдару бітай, якая з такой моцай сутыкнулася з каменем, што высекла іскры, і аскепкі граніту з адламанай тынкоўкі чырканулі па шчацэ. Раз’юшаныя твары маладзёнаў пагрозліва матляліся, бы галовы цмока, хіба што не пляваліся агнём, перад вачыма.
І ўсё гэта моўчкі. Нападнікі не хацелі, каб іх хтосьці пачуў, яны разлічвалі на хуткую здабычу і ціхае знікненне ў прасторы, а ён не жадаў нічыёй дапамогі, хоць двор, яго двор раскінуўся адразу за аркай, з двара даносіліся гучныя галасы: яшчэ гуляла дзятва на пляцоўцы, а суседзі па пад’ездах рэзаліся ў даміно, нарды і карты, бо пераднавагодняя зіма сёлета нагадвала хутчэй слотную цёплую восень.
Ён прыкрыў спіну сцяной аркі і ўсміхаўся. Што, не такія смелыя, калі не можаце ўдарыць цішком? Аднак іх было чацвёра, а ён адзін. Маладыя, злыя, беспрынцыпныя шчанюкі супраць старога, але ваўка. Ён прапусціў у працэсе бойкі яшчэ два ўдары бітай па галаве. Кроў залівала твар. Плашч, апрануты на ім, скоўваў рухі, ды зняць яго ён не мог, не паспеў бы. У нейкі момант біта апынулася ў яго руках. Ён працаваў ёю, як корцікам на фронце, не на смерць. Яны, усё ж, нечыя дзеці, хоць і гаўнюкі. Потым пасадзіў іх побач адзін да аднаго, спінамі прытуліў да сцяны, падняў заплечнік і капялюш, капялюш сунуў у заплечнік і пашыбаваў у бок дома. Аднак не праз двор, каб не пабачылі – у якім ён выглядзе. Абышоў дом ззаду, рушыў па зжаўцелай траве і дзе-нідзе перасохлай зямлі, падобнай на яго зморшчыны. Тут рэдка калі хто хадзіў, хіба што сабачнікі на світанку. Еўдакія, жонка, напэўна, хвалюецца, унукі зачакаліся. Яны дакладна ведалі, што дзед з камандзіровак абавязкова вяртаецца з падарункамі для іх. Яму ў радасць было іх балаваць. Але тое заўтра. Ды крокі даваліся чамусьці з незразумелай напругай!.. І, чым бліжэй ён падыходзіў да свайго пад’езда, тым цяжэйшай рабілася хада. Ногі падгіналіся, у вачах цямнела і міргала нешта фіялетава-жоўтае, бы пасля таго, як паглядзіш на запаленую электралямпачку. Сэрца, здавалася, вось-вось выкуліцца з грудзей, якія лопнуць, як прарэха. Але дазволіць адпачынак сабе не мог. Адчуваў, што кожная паблажка пагражае нечым немінучым, страшным немінучым. Ён павінен дайсці да кватэры на трэцім паверсе – і тады ўсё будзе добра. Гэта ён ведаў пэўна. Перад пад’ездам пакратаў голыя калючыя галінкі карагача, быццам развітаўся з імі. Яны раслі справа ад уваходу, ён зрадніўся з імі за шматгадовае жыццё ў гэтым доме, вітаўся шторанак, калі выходзіў з дому, спяшаючыся на працу, жадаў дабранач, калі вяртаўся. І яны адказвалі яму, здавалася, узаемнасцю, любілі яго дотыкі, негаваркую мову да сябе, не былі такімі калючымі, як з астатнімі насельнікамі. І цяпер чапляліся за яго рукі, быццам прадчувалі расстанне.
