Дьулаан чуумпу
«Тишина – язык Бога. Всё
остальное – плохой перевод».
Джалаладдин РУМИ.
Саас кэлэр кэмигэр кэллэ да, түүнүн син биир тымныы. Күнүһүн эрэ сылыттаҕа буолар. Сир-дойду чалбаҕынан көрүө, харалдьык-харалдьык тараҕайданыа өссө эрдэ.
Саас аата саас, киһи эрэ санаата көнньүөрүөх, сүргэтэ көтөҕүллүөх курдук. Саас кэллэ-кэллэ дииллэр да, бу диэки дьыл-хонук арыый да хойутаан хоҥнор. Куоракка уу-хаар тахсыбыт дииллэр, оттон манна, тыаҕа, сарай хаара эрэ ууллан чаккырыыр. Күн сырдыга дьикти, киһи хараҕа саатан, ирим-дьирим буолар. Бу кэмҥэ тыа дьоно арыый да үлэлэрэ үмүрүйэр. Таах да, былдьаһыктаах кэмҥэ от-мас тиэйиитэ баар этэ дуу. Таһаҕасчыттарга, дьону таһааччыларга ыгым кэм. Суол хаалыан иннинэ барыы-кэлии элбиир. Уоннааҕылар сааскы саарбах көнньүөргэ киирсэн, ким кыралаан сүрэҕэлдьиир, ким бэйэтэ эрэ билэр суолуттан манньыйар, ким үйэтин тухары күүппүтэ чуо бу күннэргэ туолуоҕунуу тулатын кэтэнэр. Саас, саас – сүрэххэ өссө биир баас. Ол да үрдүнэн үчүгэйэ сүр. Көннөрү үчүгэй.
Оттон куорат сааскыта арыый да омуннаах. Биир күн ириэрэн, кири-хоҕу күөрэтэр, сарсыныгар лыгыччы тоҥорон, быттаан хаамтарар.
Сааскы кэм Власка туох да үчүгэйи аҕалбата. Саас онно туох буруйдаах үһүө, бу дьаабы инньэ кыһҥҥыттан саҕаламмыта. Милииссийэҕэ үлэһит тиийбэт аатыран, кими барытын ылыах курдуктара. Аны туран үрдүкү дьаһалынан аҕыйатар аакка бардылар. Күн-түүн күүһүрэн иһэр преступноһы уонна хайдах саба туталлар эбит.
Кыһыны быһа интириигэ, иннэ-кэннэ биллибэт ис интириигэ. Үйэтин тухары милииссийэлээбит ылла да хайаан оробуочайдыай, биитэр суоппардаан киирэн барыай. Гражданскай олох диэни сорох умнубута ырааппыт. Ити эйгэҕэ туоҕун барытын атастаспыт атыны тугу да сатаабат. Олорору да сатаабат.
Влас саҕа идэтигэр бэриниилээх суох ини диэххэ айылаах. Букатын милииссийэ буоларга ананан төрөөбүт курдуга. Боппуруобуй, кини истэригэр милииссийэлэри үөхтүннэр эрэ. Маҥнай, милииссийэлээн көрдүннэр. Саатар биир күнү тулуйаллар дуу, суох дуу. Ол биирдиилээн форма кэтэн кубулуммуттар тустарыттан бүтүн систиэмэни сойуолаһыы диэн тугуй. Кэлин өссө сүрдэннилэр, була сатыы-сатыы буруйу сүктэрэллэрэ итээбит. Син тулуйан кэлбит ойоҕо сулуйан эбилик буоллаҕа үһү. Милииссийэ эрдээҕиттэн саатар үһү кини. Кини кимин билэ-билэ, оттон, тахсарга дылы гыммыта. Үлэтиттэн сырсылыннар, холоон үөрэр этэ. Библиотекарь хамнаһыгар хас буолан иитиллэллэр. Оҕолоро өссө кыра. Мантан инньэ харчы наада дии-дии ууга-уокка түһэрээччи кини – Агаша буолуо. Үлэ үлэнэн, кэлиҥҥинэн олохторо хайдах эрэ. Кэргэнэ кинини аҥаардастыы буруйдуур. Дьиэҕэ күн көдьүүһэ суоххун диэнтэн саҕалаан кини иһэриттэн аны иҥнэр. Арыт ууну омурдубуттуу букатын саҥатыттан матар. Күлүк курдук сылдьар. Биирдэ эмит өрөөтөҕүнэ Влас дьиэтигэр тэһийбэт. Биитэр саҥарыллар, биитэр саҥата суох кынчарыллар. Хайдах эрэ. Итиннэ барытыгар аат быһан быһаарар уустук. Кэргэннии буолар биир этаба эбитэ дуу?
Ити – иһэр туһунан санаата да, мунна кыһыйан барда. Уолаттар отвальнай диэхтэрэ. Бүгүн кини иһэрэ сокуон. Агаша саҥарыа диэн хас эмэ сыл биир өлүүгэ сылдьыбыт уолаттарыгар туруорбакка, туох эрэ күрүөйэх курдук ол этэр улуустарыгар барыа дуо. Сыылка курдук саныыр онтун. Дьиҥинэн, күлүгэр имнэниэ эбит. Хастара-хастара сарбыллыбыт аатыран үлэ биржатын килийиэнинэн буолла? Иһэ үлүннэҕинэ ахыраанаҕа ылыахтара. Оперативнай үлэҕэ эриллэн, эҥини көрөн-истэн, кыл мүччү бу тиийэн кэлэн баран, хайа эрэ тэрилтэ баайын манаан күнү барыахтара үһү. Чэ, көстөн иһиэ. Милииссийэни аҕыйатыҥ, амньыыстыйа бөҕөтүн ыытыҥ – төһө бэрт олоххо тиийэр эбиккит.
– Бу оҕолор дьиэҕэ көстүбэт буолбуттар.
– Улаатан эрэр кыргыттары дьиэҕэ хаайан олороору гынаҕын дуо? Халлаан сылыйан оҕо эрэ таһырдьаттан киирбэт.
– Төһөтүн да иһин…
– Урут да дьиэҕэ тэһийбэттэрэ.
– Тоҕото биллэр дии. Саҥарыма!
– Хайа муҥун, ааһар кэмэ да кэллэ.
– Саҥарыма диибин!
Дьахтар ах барар. Биирдэ саҥараары гыммытын саба тутан кэбистэхтэрэ үһү. Бу дьиэҕэ олохсуйбут чуумпу салҕанар. Киһи тыына-быара хаайтарыах. Икки дьахтар ону-маны гыннаҕа буолаллар. Кэпсэппэт эрэ туһуттан. Арай, оҕолоро кэллэхтэринэ тыл бырахсан ылыахтара. Биирин эрэ мөҥүрээн киирдэҕинэ көх-нэм буолбута буолуохтара. Уоннааҕы кэмҥэ сити курдук уу чуумпу. Чуумпу да араастаах. Ытык чуумпу, ыгым чуумпу, сэрэх чуумпу, ыар чуумпу. Ити – сытыырхайан эрэр күн уотун кытта хайдах эрэ дьүөрэлэспэт. Сааскы көх-нэм бу ыалы соруйан тумнар курдук. Икки дьахтар саҥарбат. Ол эрээри биири саныыллар, ол бэйэлэрэ эрэ билэр биирдэрин туһуттан тылларыттан маталлар. Кинилэр тулуйуохтара. Оттон ити оҕолор алҕас айахтатан кэбистиннэр? Таах да бачча тухары этэҥҥэ этэ барыта. Туох да буолбатаҕын курдук олоруохтара. Ол туһугар саҥарымыахха эрэ наада. Санаабат буолары сатыыллара буоллар өссө…
Саас кэллэ диэн сааранан олоруохтара дуо – ким от тиэнэр, ким от тиэйэн биэрэр. Тыраахтырдаах тыаҕа бэйэтэ туһунан былаастаах. Хас буолуоҥуй, бары наадыйаллар, бары үлэһэллэр. Халадьыастар, хата, кими да кэтэспэттэр. Былыргылыы сыарҕалаах атынан отторун быһа-быһа тиэнэн бүтэрэн эрэллэр. Бырааттыы Халадьыастар да тыраахтырданар кыахтаахтара. Сопхуос баайын-дуолун үлүмнэһэн үллэстэр саҕана туттуммахтаан хаалбыттара буоллар. Эһэлэрэ үйэтин тухары үлэлээбит ааттаах да, тыраахтырдааҕар буолуох, сүөһү курдук сүөһүнү да бэйэтин анныгар суруйтарбатах. Мас көнө киһи. Кини кыыһа кытаахтаһан байыа эбитэ буолуо да, эрэйдээх үйэтэ уһаабатаҕа. Эрдэ ийэтэ суох хаалбыт уолаттар эһээ-эбээ илиитигэр киирээхтээбиттэрэ. Соҕотох кыыстарын мүччү туттарбыттар сиэннэрин туох эрэ курдук көрөллөр. Аһара атаахтаппыттара дуу – аны кэлэн бүтүн нэһилиэк үрдүнэн аатыран эрэллэр. Бүөтүр билигин кэлэн тутаттыа дуо – ити өрөһөлөммүт уолаттары. Дьиэ бөҕө, наай гыннар, ойоҕо уураны сулуйбута буолуо. Онто кини аайы кымаардаан да көрбөт. Өр сыллаах үөрүйэҕэ ини. Кыыстара хачаайыта бэрдэ, айбыт аҕалара да бэтэрэнэн киһи. Ити уолаттар кими батан уһулу ойон тахсыбыттара буолла? Аныгы аатам үйэтигэр бары да тупсарыллан иһэллэр. Арай, ис турукпут мөлтөһүөрэ дуу. Бүөтүр саҕаны үлэлиэх көлөөктөр үһү дуо. Таах да, этиттэрэн-этиттэрэн син барыны ситэрэллэр. Ити от тиэйэллэрэ да богдо курдук. Бүөтүр ити санаата эрэ. Һуура саҥардан бэрт. Ээ, чэ, Бүөтүр бэйэтэ даҕаны дьарыйар-дьаһайар диэни сатаабат суола. Кини да сиэннэрэ дьон тэҥинэн буолуохтара, баҕар, ордон туруохтара. Ол биирдэ эмит истэрэ аһыйдаҕына дайбаһан, мурун-сыҥаах турута сынньыһан дэриэбинэ үрдүнэн биллэн хаалаллара улахан эбит. Бу диэки уол эрэ ити идэтэ. Түспэтийэллэрэ да чугаһаатаҕа. Сүүрбэҕин мүччү түстүҥ да орун-оннугар буолар. Ким эдэр буола сылдьыбатаҕа баарай. Өссө эдэрдэр туран иһэллэр. Аччаайаннай ыччаттар диэтэҕиҥ. Иһиттэх аайы ити ыал уола хаайыыга барбыт, ол ыал уола түбэспит үлүгэрэ. Улуус үтүө ыччата ол дойдуну буулуур. Киниэннэрэ таҥара баарына дьиэ эргин айдаараллар, ол оннук бэйэ ыккардыгар хаалан иһэр. Этэҥҥэ, этэҥҥэ, билигин кэлэн күлүгээнниэхтэрэ дуо. Хата, ити тыраахтыр суоҕа бэрт курдук. Дьоҥҥо үлэлээн үптэнииһилэр дуо. Соболоҥноро арыгы буолан уол бөҕөнү буортулаатылар. Кини уолаттара түптээх үлэлэрэ да суох. Ол быстах холтууралаан ылбыт харчылара да диэхтээн – биирдэ-иккитэ иһэллэрин эрэ сабар. Онон, куһаҕан да үчүгэйдээх, үлэ суоҕа биир бэттээх. Хаһааҥҥа диэри кинилэргэ иитиллиэхтэрин туһунан санаа баттыга оҥостубат. Барыта сыыйа-баайа оҥоһуллан иһиэ. Ойохтонон, оҕолонон-урууланан, дьон тэҥинэн буолуохтара. Киһи сирбэт уолаттара. Бүөтүр Колодезников хотонугар тахсар кэмэ буолла. Эмээхсин барытын киниэхэ найылаабыта хаһыс да сыла. Ыарытыйар киһи хайыай. Сөбүн үйэтин тухары сопхуос хотонугар мөҕүстэҕэ. Сынньаннын ээ. Бүөтүр да үлэлээмэхтээбитэ. Үҥсэргээбэт, хата, кини. Үлэ дьол үһү киниэхэ. Икки үлэһит киһи сыдьаана үлэ дьоруойа буолуо эбит. Ону олох уларыйан, үлэ барыларыгар тиксибэт. Арыйааннаах Онтуон ис кыахтарын ханна да гыналлара суох буолан, ити ол-бу буолаллар. Онтубут да хаа-дьаа. Сыл баһыгар-атаҕар охсуллан ааһар участковай киниискэтигэр киирбиттэрэ туох буолуой. Онтуҥ бэйэ киһитэ, биирдэ аһаан үйэ-саас тухары үрэллибэт дуогабары түһэрсэн тураллар. Саастарынан да араа-бараалар, өйдөһөллөрө дэлэ дуо.
